Seans LXXVIII „Kalifornia”

Witajcie słuchacze i czytacze.

Kalifornia (ang. California) to najludniejszy, najbogatszy oraz trzeci co do wielkości (po Alasce i Teksasie) stan USA. Aby uzmysłowić sobie stopień jego zamożności i możliwości gospodarczych, wystarczy spojrzeć na statystyki – gdyby Kalifornia była oddzielnym państwem, wówczas znajdowałaby się na 8. miejscu największych gospodarek światowych, z produktem krajowym brutto na poziomie Włoch. Leż y na zachodnim wybrzeżu USA, nad Oceanem Spokojnym. Na północy graniczy ze stanem Oregon, na wschodzie ze stanem Nevada, na południowym wschodzie z Arizoną, a na południu z meksykańskim stanem Kalifornia Dolna. Cztery największe miasta stanu to: Los Angeles, San Diego, San José i San Francisco. W Kalifornii znajduje się aż osiem z pięćdziesięciu największych miast USA. Stan znany jest ze zróżnicowanego środowiska przyrodniczego i klimatu, a także z wielorasowego i wielokulturowego społeczeństwa.

Kalifornię odkrył portugalski żeglarz João Rodrigues Cabrilho w 1542. Mimo iż był Portugalczykiem, służył Hiszpanii. Angielski odkrywca i korsarz Francis Drake 37 lat później opłynął wybrzeże Kalifornii i zgłosił pretensje do jego części. Hiszpańscy kupcy zaczęli wykorzystywać Kalifornię w trakcie podróży z Filipin do kolonii hiszpańskich w Meksyku od roku 1565. W 1602 Sebastian Vizcaino zbadał i opisał na mapie wybrzeże Kalifornii na polecenie wicekrólestwa Nowej Hiszpanii. Sukcesywnie zasiedlana przez kolejne fale przybyszów w ciągu ostatnich 10 tysięcy lat, Kalifornia była jednym z najbardziej zróżnicowanych pod względem językowym i kulturowym regionów prekolumbijskiej Ameryki Północnej. Mieszkało tu ponad 70 odmiennych grup Indian:  Pomo, Kostanoan, Jokuc, Czumasz, Mohave i Serrano, mówiące językami: na-dene, tano, penutian i hokan-siu. Duże, osiadłe grupy Indian zamieszkiwały wybrzeże Pacyfiku, który był głównym źródłem pożywienia. Obok połowu ryb polowano na ssaki morskie. Grupy zamieszkujące tereny śródlądowe żyły z myślistwa i zbieractwa. Indianie kalifornijscy w zależności od grupy znacznie różnili się w organizacji – istniał podział na grupy, plemiona, wioski. Mimo różnic byli ze sobą powiązani sojuszami, więzami handlowymi, rodzinnymi, choć toczyli także walki. Hiszpańscy duchowni zaczęli zakładać ośrodki misyjne wzdłuż wybrzeża (powstało ich 21), aby nawracać miejscowych Indian. Pierwszy ośrodek misyjny został założony w San Diego w 1769. Wokół misji pojawiły się małe miasteczka, był to początek hiszpańskiego osadnictwa w tej części Kalifornii. Nową prowincję nazwano "Alta California" (Górna Kalifornia, do dziś istnieje w Meksyku stan o nazwie Kalifornia Dolna). W 1821, w wyniku powstania przeciwko władzy Hiszpanii, Kalifornia stała się na 25 lat częścią niepodległego Meksyku.

Od 1820 traperzy i osadnicy z USA oraz Kanady zaczęli przybywać do Północnej Kalifornii, stając się motorem przemian Meksyku. Ci nowi przybysze odkrywali szlaki przez góry oraz pustynie Kalifornii, zasiedlając niezamieszkane dotąd rejony. W tym samym okresie imperium rosyjskie badało wybrzeże Kalifornii i założyło punkt handlowy w Fort Ross. W 1846 osadnicy amerykańscy zbuntowali się przeciwko Meksykowi (tzw. Rewolta Niedźwiedziej Flagi), ustanawiając w Sonomie Republikę Kalifornii. Pierwszym i zarazem ostatnim prezydentem Republiki był William B. Ide, który odegrał bardzo ważną rolę w czasie powstania. Okres jego urzędowania trwał 25 dni i zakończył się wraz z zajęciem Kalifornii przez siły Stanów Zjednoczonych. Californios (jak określało się hiszpańskojęzycznych mieszkańców regionu) w 1848 w Cahuendze podpisali traktat oddający Kalifornię Amerykanom. Wraz z Traktatem z Guadalupe Hidalgo, kończącym wojnę między Meksykiem a USA, Kalifornia zostaje podzielona między obydwa państwa.  W 1850 Kalifornia została przyjęta do Unii jako 31 stan. Niewolnictwo było w niej zakazane.

W XIX wieku, na wieść o odkryciu złóż złota w okolicach San Francisco, wybuchła tzw. Gorączka Złota. Było to przełomowe wydarzenie w dziejach całej Kalifornii. Dzięki masowemu napływowi osadników i poszukiwaczy złota stan zaczął się rozwijać. Wpływ gorączki złota na ten obszar doskonale obrazuje przykład San Francisco – z nic nie znaczącej osady stało się nagle ludnym i prężnym miastem. 

Miejscem pobytu władz Kalifornii pod rządami Meksyku było Monterrey (od 1777 aż do 1835, gdy meksykańskie władze opuściły Kalifornię). Amerykańska administracja szukała miejsca na swą siedzibę. Początkowo było to San Jose (od 1850 do 1851). Następnie Vallejo (1852-1853) i Benicia (1853-1854). Ostatecznie jednak stolicą stanu zostało w 1854 Sacramento i jest nią (z małą przerwą w 1861, gdy podczas powodzi posiedzenia legislatury stanowej odbywały się w San Francisco) do dziś.

 Pochodzenie nazwy jest dość niejasne. Mianem "Kalifornii" określano niegdyś tereny obecnie należące do amerykańskich stanów: Kalifornia, Nevada, Utah, Arizona i Wyoming, a także meksykańskich: Baja California i Baja California Sur. Samą nazwę powszechnie wywodzi się od nazwy utopijnego raju, w którym wedle legend miały mieszkać Amazonki, rządzone przez królową Califię. Na bazie tego mitu w 1510 hiszpański pisarz Garci Rodríguez de Montalvo napisał książkę pt. „Las sergas de Esplandián” o wyspie zamieszkiwanej tylko przez kobiety. Prawdopodobnie dlatego też hiszpańscy odkrywcy, badający Meksyk z polecenia Hernána Cortésa, gdy w 1533 dowiedzieli się o wyspie (dziś wiemy, że to półwysep) nieopodal zachodniego wybrzeża Pacyfiku, którą według podań miały rządzić kobiety, nadali jej nazwę Kalifornia.

Pierwszy geograficzny opis Kalifornii w języku angielskim opublikował polski lekarz oraz podróżnik, Feliks Wierzbicki, w książce pt."California Guidebook", wydanej w 1849 roku w Kalifornii. Rok później książka pt. "Opis Kalifornii pod względem jeograficznym, statystycznym i geologicznym"  ukazała się w języku polskim w Krakowie.

Kalifornia leży między Pacyfikiem, stanami Oregon, Nevada, Arizona i meksykańskim stanem Baja California. Powierzchnia stanu wynosi 423 970 km². Gdyby Kalifornia była oddzielnym państwem, znajdowałaby się na 59. miejscu na liście największych państw świata. W środkowej części stanu leży Dolina Kalifornijska, otoczona pasmami górskimi – górami leżącymi na wybrzeżu Pacyfiku (na zachodzie), pasmem Sierra Nevada (na wschodzie), Górami Kaskadowymi (na północy) i górami Tehachapi (na południu). Na południe od wybrzeża znajdują się Channel Islands.

Dolina Kalifornijska jest rolniczym sercem regionu, produkuje prawie 1/3 żywności dla USA. Dolina Kalifornijska przedzielona jest deltą rzek Sacramento i San Joaquin. Jej północna część zwana jest doliną Sacramento, południowa zaś doliną San Joaquin, od przepływających przez nie rzek. Obydwie rzeki pełnią bardzo ważną rolę nie tylko w przyrodzie, ale i w działalności gospodarczej. Dzięki pracom nad pogłębianiem dna, rzeki zachowują głębokość umożliwiającą istnienie portów w wielu śródlądowych miastach stanu. System kanałów umożliwia zaś nawadnianie pól w Dolinie Kalifornijskiej. Delta Sacramento i San Joaquin zapewnia także wodę pitną dla prawie 2/3 mieszkańców stanu.

W paśmie górskim Sierra Nevada znajduje się najwyższy szczyt kontynentalnych stanów  – Mount Whitney o wysokości 4421 metrów n.p.m. Temperatura w Sierra Nevada spada w zimie do podobnego poziomu co na terenach arktycznych. W tym paśmie górskim znajduje się też tuzin małych lodowców, z których najbardziej znane są lodowce Palisade, najbardziej wysunięte na południe lodowce w USA. Do atrakcji turystycznych Sierra Nevada poza doliną Yosemite (park narodowy), znaną z licznych form polodowcowych, należy Park Narodowy Sekwoi, gdzie rosną jedne z najwyższych drzew na Ziemi, oraz jezioro Tahoe, największe z jezior na terenie Kalifornii. Na wschód od Sierra Nevada leżą dolina Owens i jezioro Mono, ważny ośrodek dla migrujących ptaków. W zachodniej części stanu znajduje się jezioro Clear, największy pod względem powierzchni akwen słodkowodny, leżący w całości na terenie Kalifornii (jezioro Tahoe jest większe, ale jego część znajduje się na terenie Nevady).

Około 45% powierzchni stanu zajmują lasy, mocno zróżnicowane pod względem gatunków drzew. Kalifornia jest najbardziej zalesionym stanem w USA, zaraz po Alasce. Wiele drzew z White Mountains zalicza się do najstarszych na świecie, jedna z rosnących tam sosen ościstych liczy sobie ok. 4700 lat.

Na południu znajduje się duże śródlądowe słone jezioro Salton. Pustynie w Kalifornii zajmują około 25% powierzchni. Prawie cała południowo-wschodnia część Kalifornii to pustynie, na których panuje bardzo wysoka temperatura (zwłaszcza w lecie). Największą spośród nich jest pustynia Mojave. Na północny wschód od niej leży Dolina Śmierci, w której znajduje się najniżej położone miejsce w Ameryce Północnej – Badwater Flat (86 m p.p.m.). Odległość między Badwater Flat a Mount Whitney (najwyższy szczyt Kalifornii) wynosi jedynie ok. 135 km.

Wzdłuż wybrzeża Kalifornii koncentruje się osadnictwo ludzkie. Znajdują się tam główne obszary metropolitarne stanu – Los Angeles-Long Beach-Riverside, San Francisco Bay Area i San Diego.

Kalifornia znana jest z trzęsień ziemi pozostawiających po sobie znaczne uskoki tektoniczne (np. uskok San Andreas). Inne zjawiska przyrodnicze charakterystyczne dla tego stanu to: tsunami, powodzie, susze, wiatr Santa Ana, pożary lasów, osuwiska i występowanie wulkanów.

W większości stanu panuje klimat śródziemnomorski z chłodnymi, deszczowymi zimami i suchymi latami. Chłodny Prąd Kalifornijski często powoduje latem tworzenie się mgieł w pobliżu wybrzeża. Im dalej w głąb lądu, tym chłodniejsze zimy i cieplejsze lata.

W północnych partiach stanu zazwyczaj corocznie pada więcej deszczu niż w jego południowych częściach. W północno-zachodniej Kalifornii panuje klimat umiarkowany, w Dolinie Kalifornijskiej klimat śródziemnomorski, jednak są tam też wyższe temperatury niż na wybrzeżu. W wysokich górach, włączając Sierra Nevadę, jest górski klimat, zimą pada śnieg, a latem temperatury są umiarkowane. Na terenach pustynnych panują zróżnicowane klimaty; na Pustyni Sonora są gorące lata i łagodne zimy, na pustyniach znajdujących się powyżej 600 m n.p.m. gorące lata i chłodne zimy. Najwyższe temperatury występują na terenie Doliny Śmierci. 10 lipca 1913 r. zanotowano tam temperaturę 134 °F (56,6 °C), co było jak dotąd najwyższą temperaturą na zachodniej półkuli.

 Podział administracyjny:

Liczba hrabstw: 58

Najludniejsze hrabstwo: Los Angeles

5 największych miast: Los Angeles, San Diego, San José, San Francisco, Sacramento

 Dewiza stanu: Eureka

Symbole: maczek kalifornijski, sekwoja, przepiór kalifornijski

Wg szacunków w roku 2008 Kalifornię zamieszkiwało 36 756 666 ludzi, co stawia ją na pierwszym miejscu wśród stanów USA. Dane te uwzględniają zarówno przyrost naturalny (liczbę urodzeń - 4 498 700 minus liczba zgonów - 1 949 619), który wynosi 2 549 081, jak i migrację ludności – spoza USA (1 825 697) oraz migracje ludności między poszczególnymi stanami (spadek o 1 378 706). Dane własne stanu podają, iż od 1 stycznia 2009 liczba ludności wynosi 38 292 687. Kalifornia jest drugim co do liczby ludności obszarem administracyjnym (niżej od szczebla państwowego) na zachodniej półkuli. Więcej ludności (na szczeblu niższym od państwowego) liczy sobie tylko stan São Paulo w Brazylii. Jeśli chodzi o państwa, to gdyby Kalifornia nie była częścią USA, a niepodległym państwem, zajmowałaby 35. miejsce na liście najludniejszych państw świata. Populacja Kalifornii, jako najbardziej zaludnionego od 1962 stanu USA, jest bardzo zróżnicowana pod względem pochodzenia etnicznego, rasowego, narodowego i religijnego. Stan kontynuuje politykę przyciągania dużych liczb imigrantów, przez co liczba ludności ciągle się zwiększa. Wśród miast kalifornijskich jest 8, które zajmują miejsce wśród 50 największych miast USA, a są to Los Angeles – 2 miejsce, San Diego – 8., San José – 10., San Francisco – 13., Long Beach – 34., Fresno – 37., Sacramento – 38. oraz Oakland, które zajęło miejsce 44.

W Kalifornii żadna grupa etniczna nie dominuje liczebnie znacząco nad innymi (to znaczy, iż ogólny udział żadnej z grup nie przekracza 50%). Przez to stan określa się jako „majority-minority”. Jeśli chodzi o rasę, to wprawdzie białych jest 59,8%, ale zalicza się do nich także ludność latynoską (ponad 30% białych w Kalifornii, czyli ok. 17% na całą populację, to właśnie Latynosi), która to grupa jest także osobno ujmowana przez amerykański cenzus. W Kalifornii żyje największa spośród wszystkich stanów liczba białych Amerykanów – ocenia się ją na 21 810 156 mieszkańców. W stanie mieszka piąta pod względem wielkości populacja Afroamerykanów – 2 260 648 osób. W Kalifornii mieszka też 1/3 Amerykanów azjatyckiego pochodzenia – 4,5 mln z 15 mln zamieszkujących teren USA. Liczba rdzennych Amerykanów – oficjalnie 376 093 ludzi (ale przez wielu oceniana na ok. 1 mln) jest najwyższa spośród wszystkich stanów. Wg danych z 2006 Kalifornię zamieszkuje największa liczba mniejszości spośród wszystkich stanów – biali (bez udziału białych Latynosów) to 43% populacji. Udział nielatynoskich białych w populacji Kalifornii spadł o połowę w zaledwie 36 lat – w 1970 stanowili jeszcze ok. 80%. Ogólnie Kalifornię zamieszkuje 21% wszystkich przedstawicieli mniejszości żyjących w USA. Tylko Nowy Meksyk i Teksas mają większy udział procentowy Latynosów w populacji, ale to w Kalifornii jest ich najwięcej, jeśli chodzi o liczbę bezwzględną. Podobnie rzecz ma się z Amerykanami pochodzenia azjatyckiego – Hawaje mają największy procentowy udział, ale to w Kalifornii mieszka największa ich liczba.

 57,59% mieszkańców Kalifornii powyżej piątego roku życia jako języka codziennego używa języka angielskiego, zaś 28,21% mówi po hiszpańsku, 2,04% mówi po filipińsku, 1,59% po chińsku, 1,4% po wietnamsku, 1,05% po koreańsku. Ogólnie 42,4% mówi w innym języku niż angielski. Na terenie stanu używa się ponad 200 języków, co czyni go jednym z najbardziej zróżnicowanych pod względem językowym rejonów na świecie. Urzędowym językiem Kalifornii jest język angielski – od czasu uchwalenia 63 poprawki w 1986. Mimo to wiele urzędów stanowych nadal wydaje oficjalne dokumenty w innych językach.

 Religie: chrześcijaństwo – 72% , protestantyzm – 36% , ewangelikalizm - 18% , katolicyzm – 31% , mormoni – 2% , prawosławni - 1% , Świadkowie Jehowy - 1% , buddyzm – 2% , judaizm – 2% , hinduizm – 1% , brak religii – 21%[9].

Do największych grup religijnych w 2010 roku, należały: Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, Południowa Konwencja Baptystów, Zbory Boże, Zjednoczony Kościół Metodystyczny, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Prezbiteriański USA, Kościół Poczwórnej Ewangelii.

W 2007 roku produkt narodowy brutto w stanie Kalifornia wynosił 1,812 biliona dolarów, a więc był największy ze wszystkich stanów USA. W porównaniu z innymi stanami Kalifornia wytwarza 13% produktu krajowego brutto. W Kalifornii panuje bezrobocie, którego stopa przekracza 12%. W roku 2010 stopa bezrobocia sięgała 12,5% i mocno się zwiększyła od roku 2007, kiedy poziom bezrobocia wynosił około 5%. Kalifornia cechuje się dużym wskaźnikiem PKB, czyli produktu krajowego brutto, który w 2007 roku wynosił 38 956 dolarów, a więc około 90 tys. naszych złotych (w zależności od kursu dolara). Kalifornia zajmowała 11 miejsce w całym USA i plasowała się na wysokim poziomie w światowej skali. Poziom dochodu PKB jest bardzo zróżnicowany. Najmniejszy PKB dotyczy m.in. osób pochodzących z Meksyku i innych krajów cechujących się dużym odsetkiem słabo zarabiających i biednych. Najwyższy dotyczy oczywiście ludzi (głównie aktorów, reżyserów) zatrudnionych w przemyśle filmowym, znanych artystów i pracowników zajmujących wysokie stanowiska w branżach informatycznych i komputerowych. W roku 2010 w Kalifornii było ponad 660 tys. milionerów. Swoje siedziby w Kalifornii mają największe korporacje internetowe (Google, Yahoo!, EBay, Facebook itp.).

Zasoby naturalne to ropa naftowa, gaz ziemny, piasek, żwir, rozwinięty jest przemysł kosmiczno-obronny i elektroniczny, przemysł filmowy, turystyka a w rolnictwie owoce na bakalie, cytrusy, pomidory, ryż i hodowla indyków.

Kalifornia jest najludniejszym stanem USA, a to oznacza duże zapotrzebowanie na energię elektryczną. Energię otrzymuje się w elektrowniach wodnych, jak i cieplnych, opalanych węglem lub gazem, a także w elektrowniach jądrowych. Ze względu na zapotrzebowanie na energię, oraz silne ruchy dążące do ochrony środowiska, władze stanu Kalifornia prowadzą działania mające na celu rozwój energetyki odnawialnej. Obecnie w Kalifornii istnieje kilka elektrowni słonecznych, takich jak Solar Energy Genarating Systems (SEGS), czyli po prostu systemy wytwarzania energii słonecznej. Elektrownia ta znajduje się na pustyni Mojave, gdzie istnieją dogodne warunki do rozwoju tego typu przemysłu energetycznego. Na terenie stanu Kalifornie istnieje także kilka farm wiatrowych, takich jak elektrownia wiatrowa w Altamont Pass w środkowej części stanu.

 Szkolnictwo wyższe to przede wszystkim University of California, który jest instytucją zatrudniającą najwięcej laureatów nagrody Nobla na świecie. Jego siedziba główna jest w Oakland i składa się z 10 kampusów: University of California Berkeley, Davis, Irvine, Los Angeles (UCLA), Merced, Riverside, San Diego, San Francisco, Santa Barbara, Santa Cruz. inne ważne uczelnie to Biola University, California Institute of Technology (Caltech), California State University, Stanford University, Fuller Theological Seminary, University of Southern California (USC).

Ciekawostki:

Najstarszymi na świecie drzewami są liczące sobie ponad 4000 lat sosny długowieczne i sosny ościste, rosnące jedynie w Kalifornii.

W obrębie stanu znajduje się jeden z najstarszych parków narodowych USA – Park Narodowy Yosemite; są też: Park Narodowy Doliny Śmierci, Park Narodowy Sekwoi, Park Narodowy Kings Canyon i Park Narodowy Joshua Tree, a także parki stanowe.

Kalifornia jest stanem znanym z przemysłu rozrywkowego (obecność Hollywood) i przemysłu zaawansowanych technologii, zwłaszcza elektroniki, ulokowanego m.in. w Dolinie Krzemowej.

Liczba parków stanowych: 264 (w tym plaże).

Stan uważany jest za stolicę rapu z zachodniego wybrzeża.